Collegium Vocale Gent

Johann Sebastian Bach (1685 – 1750)

 

Ich, elender Mensch, BWV 48 (1723)

1. Chorus: Ich elender Mensch, wer wird mich erlösen

2. Recitativo (alt): O Schmerz, o Elend, so mich trifft

3. Chorus: Solls ja so sein

4. Aria (alt): Ach lege das Sodom der sündlichen Glieder

5. Recitativo (tenor): Hier aber tut des Heilands Hand

6. Aria (tenor): Vergibt mir Jesus meine Sünden

7. Chorale: Herr Jesu Christ, einiger Trost

 

Nimm von uns, Herr, Cantate, BWV 101 (1724)

1. Chorus: Nimm von uns, Herr, du treuer Gott

2. Aria (tenor): Handle nicht nach deinen Rechten

3. Recitativo (sopraan): Ach! Herr Gott, durch die Treue dein

4. Aria (bas): Warum willst du so zornig sein?

5. Recitativo (tenor): Die Sünd hat uns verderbet sehr

6. Aria (sopraan, alt): Gedenk an Jesu bittern Tod!

7. Chorale: Leit uns mit deiner rechten Hand

---

***PAUZE***

Missa brevis in g, BWV 235 (1738/9)

1. Kyrie eleison – Christe eleison – Kyrie eleison

2. Gloria in excelsis

3. Gratias

4. Domine Fili

5. Quo tollis. Quoniam

6. Cum sancto Spiritu

 

Einde van het concert: ± 22:00

Solisten & koor

 

Sopraan I           Dorothee Mields & Magdalena Podkościelna, Chiyuki Riem

Alt                      Alex Potter & Cécile Pilorger, Bart Uvyn

Tenor                 Guy Cutting & Stephan Gähler, Johannes Gaubitz

Bas                    Johannes Kammler & Philip Kaven, Bart Vandewege

 

 

Orkest

 

Primo Violino                     Christine Busch

Violino I                             Paul Bialek, Maria Roca

Violino II                            Dietlind Mayer, Marieke Bouche, Verena Sommer

Viola                                  Deirdre Dowling, Kaat De Cock

Violoncello                        Ageet Zweistra, Harm-Jan Schwitters

Contrabasso                     Miriam Shalinsky

Organo                             Maude Gratton

Traverso                            Patrick Beuckels

Oboe                                Marcel Ponseele, Taka Kitazato

Fagotto                             Julien Debordes

Tromba                             Alain De Rudder

 

Philippe Herreweghe, dirigent

De uitdrukking van kommer en kwel, maar ook van hoop en troost: Bachs waarmerk in zijn cantates.

Vaak beginnen Bachs cantates in een drukkende sfeer, vooral wanneer de zondigheid van de mens het centrale thema is. Maar dankzij het vertrouwen in Jezus klaart de hemel meestal op en eindigt de cantate met een ‘happy end’. Zo is het beginkoor van de cantate Ich elender Mensch, wer wird mich erlösen (BWV 48, 1723) een reflectie over de zwakheid van de mens en de nood aan vergeving. Het is een fascinerend voorbeeld van Bachs originele combinaties. Het koor werkt de tekst Ich elender Mensch, ontleend aan de apostel Paulus, uit in streng imitatief contrapunt. Daarop stapelt Bach zelfstandige strijkers die het smekend karakter onderstrepen, terwijl, als derde laag, een trompet en een hobo een toepasselijke koraalmelodie in canon uitvoeren: Herr Jesu Christ, ich schrei zu dir. Die melodie keert toepasselijk in het slotkoraal Herr Jesu Christ, einige Trost terug. Na een beangstigend, dramatisch accompagnatorecitatief (O Schmerz!) en een toepasselijk koraal (Solls ja so sein) volgen twee ‘positieve’ aria’s met een dansant karakter (Ach lege das Sodom, voor alt en hobosolo en Vergibt mir Jesus, voor tenor, strijkers en hobo’s).

De cantate Nimm von uns, Herr, du treuer Gott (BWV 101) behoort tot de fenomenale jaargang koraalcantates 1724/25, waarbij Bach elke cantate baseert op één koraal. In het begin- en slotkoor neemt hij de tekst en de melodie van de eerste en de laatste strofe over, terwijl de recitatieven en aria’s poëtische parafrasen zijn van de binnenstrofen, waarbij dan vaak nog koraalzinnen worden geïntegreerd. Voor dit werk kiest Bach een koraal dat in 1584 werd gedicht tijdens een pestepidemie, een smeekbede om erbarmen. De dissonanten in het beginkoor snijden door merg en been. In de aria’s is Bach erop uit de tekst expliciet te duiden. In de aria voor tenor en vioolsolo Handle nicht door een melisme op Feinden, lange noten op ruhn, een stijgende lijn op Höchster, zuchtmotieven op Flehen (‘smeken’) en een dalende  melodie op vergehen (‘ten onder gaan’). In de aria voor bas en drie hobo’s Warum willst du so zornig sein? door tempocontrasten (vivace voor Gods toorn, tegenover andante voor de smeekbede van de zondaar op tekst en melodie van het koraal). En in het meesterlijke meditatieve duet voor sopraan, alt, traverso en oboe da caccia Gedenk an Jesu, een intense smeekbede om barmhartigheid, doordrongen van hartverscheurende zuchten en snikken, maar ook van vertroosting dankzij het wiegende 12/8-metrum.

Bij de protestantse componisten waren Latijnse missen niet ongebruikelijk, maar die waren doorgaans beperkt tot Kyrie en Gloria, vandaar de term Missa brevis. In de late jaren ’30 schreef Bach er vier, waaronder de Missa brevis in g (BWV 235). Zoals in een cantate verdeelt hij de tekst in fragmenten, die in wisselende bezettingen zijn getoonzet als koren of aria’s. Het Kyrie is doorlopend als een uitgebreid contrapuntisch koor uitgewerkt, het Gloria splitst Bach in vijf delen: Gloria (koor, strijkers en hobo), Gratias agimus tibi (bas en violen), Domini Fili unigenite (alt, strijkers en hobo), Qui tollis (tenor en hobo) en Cum Sancto Spiritu (koor, strijkers en hobo). Begin- en slotkoor zijn feestelijke eerbewijzen aan de Schepper, de aria’s hebben een meer intiem karakter, aansluitend bij de teksten. Kenmerkend voor Bachs missae breves is de ontlening aan een aantal cantates, waarvan hij de muziek handig aanpaste aan de misteksten, een toen gebruikelijke praktijk (zo ook in het Weihnachtsoratorium en de h-Moll-Messe).

 

Ignace Bossuyt

 

Samenvatting: Niet alleen verklankt Bach meesterlijk kommer en kwel, maar evenzeer troost, hoop en vreugde. Alles klopt in zijn cantates, niet alleen op muziektechnisch vlak, maar ook qua tekstinterpretatie.

Een boeiende luistervaring is het speuren naar het koraal in het duet Gedenk an Jesu bittern Tod in de cantate BWV 101. Op ingenieuze wijze verwerkt Bach de melodie in de instrumentale en vocale partijen, zoals bij de inzet achtereenvolgens in oboe da caccia, traverso, alt en sopraan. Let verder op de langst aangehouden tonen: daar citeert Bach telkens het koraal.

Het ensemble werd opgericht in 1970 op initiatief van Philippe Herreweghe samen met een groep bevriende studenten. Het ensemble paste als één van de eerste de nieuwe inzichten inzake de uitvoering van barokmuziek toe op de vocale muziek. De authentieke, tekstgerichte en retorische aanpak zorgde voor een transparant klankidioom waardoor het ensemble in nauwelijks enkele jaren tijd wereldfaam verwierf en te gast was op alle belangrijke podia en muziekfestivals van Europa, de Verenigde Staten, Rusland, Zuid-Amerika, Japan, Hong-Kong en Australië. Sinds 2017 organiseert het ensemble in het Italiaanse Toscane een eigen zomerfestival: Collegium Vocale Crete Senesi.

Collegium Vocale Gent bouwde onder leiding van Philippe Herreweghe een omvangrijke discografie op met meer dan 100 opnamen, voornamelijk bij de labels Harmonia Mundi France en Virgin Classics.

Het Collegium Vocale Gent geniet de steun van de Vlaamse Gemeenschap, de stad Gent en de Nationale Loterij.

Philippe Herreweghe werd geboren in Gent en combineerde er zijn universitaire studies met een muzikale opleiding aan het conservatorium, waar hij piano volgde bij Marcel Gazelle. In dezelfde periode begon hij te dirigeren en in 1970 richtte hij het Collegium Vocale Gent op. Nikolaus Harnoncourt en Gustav Leonhardt merkten zijn uitzonderlijke benaderingswijze op en nodigden hem uit om mee te werken aan hun opnames van de verzamelde Bachcantates.

Al gauw werd Herreweghes levendige, authentieke en retorische aanpak van de barokmuziek geprezen en in 1977 richtte hij in Parijs het ensemble La Chapelle Royale op, waarmee hij de muziek van de Franse Gouden Eeuw ten uitvoer bracht. Van 1982 tot 2002 was Philippe Herreweghe artistiek directeur van de Académies Musicales de Saintes. In die periode creëerde hij verschillende ensembles, waarmee hij een adequate en gedegen lezing wist te brengen van een repertoire lopende van de renaissance tot de hedendaagse muziek. Zo was er het Ensemble Vocal Européen, gespecialiseerd in renaissancepolyfonie, en het Orchestre des Champs Élysées, opgericht in 1991 met de bedoeling het romantische en preromantische repertoire opnieuw te laten schitteren op originele instrumenten. Sinds 2009 werkt Philippe Herreweghe samen met Collegium Vocale Gent actief aan de uitbouw van een groot symfonisch koor op Europees niveau. Sinds 2001 is hij artistiek directeur van de Accademia delle Crete Senesi, het Toscaanse zomerfestival dat sinds 2017 bekend staat onder de naam Collegium Vocale Crete Senesi.

Steeds op zoek naar muzikale uitdagingen is Philippe Herreweghe sinds enige tijd erg actief in het grote symfonische repertoire van Beethoven tot Stravinsky.  Sinds 1997 is hij als dirigent verbonden aan het Antwerp Symphony Orchestra (deFilharmonie).  Bovendien is hij een veel gevraagd gastdirigent van orkesten zoals het Concertgebouworkest Amsterdam, het Gewandhausorchester Leipzig, het Scottisch Chamber Orchestra of het Tonhalle Orchester Zürich. In de komende seizoenen staan engagementen gepland bij de Staatskapelle Dresden, de Wiener Symphoniker, het  Basel Kammerorchester  en het Cleveland Orchestra.

Met al deze ensembles bouwde Philippe Herreweghe bij de labels Harmonia Mundi France, Virgin Classics en PentaTone een uitgebreide discografie op met meer dan 135 opnamen. Hoogtepunten zijn ondermeer de Lagrime di San Pietro van Lassus, de Matthäus-Passion van Bach,  de integrale symfonieën van Beethoven en Schumann, Mahlers liedcyclus Des Knaben Wunderhorn, Bruckners Symfonie nr. 5, Pierrot Lunaire van Schönberg en de Symphonie de Psaumes van Stravinsky. In 2010 startte een nieuw opnameproject waarbij Philippe Herreweghe samen met Outhere-Music zijn eigen label φ (PHI) oprichtte. Ondertussen zijn meer dan dertig opnamen beschikbaar met muziek van William Byrd tot Igor Stravinsky. De meest recente opnamen omvatten o.a Beethovens oratorium Christus am Ölberge (LPH 039),  Robert Schumanns Eerste en Derde Symfonie (LPH040) en Herz und Mund und Tat und Leben, een nieuw volume met cantates van J.S. Bach (LPH041).

Omwille van zijn consequente artistieke visie en engagement werd Philippe Herreweghe op verschillende plaatsen onderscheiden. In 1990 werd hij door de Europese muziekpers uitgeroepen tot ‘Muzikale Persoonlijkheid van het Jaar’. Samen met het Collegium Vocale Gent werd Philippe Herreweghe in 1993 benoemd tot ‘Cultureel Ambassadeur van Vlaanderen’. Een jaar later werd hem de orde van Officier des Arts et Lettres toegekend, en in 1997 werd hij benoemd als Doctor honoris causa aan de Katholieke Universiteit Leuven. In 2003 kreeg hij in Frankrijk de titel Chevalier de la Légion d’Honneur toegekend. In 2010 verleende de stad Leipzig aan Philippe Herreweghe de Bach-Medaille voor zijn grote verdienste als Bachuitvoerder. In 2017 ontving hij een eredoctoraat aan de Universiteit Gent. In 2021 verleent de Vlaamse Overheid aan Philippe Herreweghe de Ultima, prijs voor Algemene Culturele Verdienste als bekroning voor zijn hele carrière.

Dorothee Mields, sopraan

Dorothee Mields is een van de toonaangevende vertolksters van de zeventiende- en achttiende-eeuwse muziek. Ze is gekend voor haar unieke timbre en gevoelige interpretaties. Ze treedt regelmatig op met het Collegium Vocale Gent, de Nederlandse Bachvereniging, L’Orfeo Barockorchester, das Freiburger Barockorchester, der RIAS Kammerchor, het Bach Collegium Japan, the Orchestra of the 18th Century, die Lautten Compagney Berlin, het Tafelmusik Baroque Orchestra Toronto, The English Concert en das Klangforum Wien onder leiding van dirigenten zoals Stefan Asbury, Beat Furrer, Michi Gaigg, Paul Goodwin, Philippe Herreweghe, Emilio Pomàrico, Hans-Christoph Rademann, Andreas Spering, Masaaki Suzuki en Jos van Veldhoven.

 

Alex Potter, contratenor

Deze ‘rijzende ster in de wereld van de contratenoren’ is een veelgevraagd vertolker van de zeventiende- en achttiende-eeuwse muziek. Alex Potter trad op met dirigenten zoals Philippe Herreweghe, Thomas Hengelbrock, Lars Ulrik Mortensen, Jordi Savall, Jos van Veldhoven en Peter Neumann. Naast talrijke uitvoeringen van werken van Bach, Händel en andere componisten, streeft hij ernaar ook een minder bekend repertoire uit te voeren en op te nemen. Alex Potter bouwde al een grote discografie op in samenwerking met tal van ensembles. Zijn cd Fede e Amor, met Weense barokmuziek voor alt en obligate trombones, verscheen in 2014 bij het label Ramée. Een nieuwe cd met solo-cantates van Telemann verscheen in 2019 bij het label CPO.

 

Guy Cutting, tenor

De Britse tenor Guy Cutting beëindigde in 2012 zijn zangopleiding aan het New College Oxford en legde zich nadien toe op een barokrepertoire. Van de American Bach Solists kreeg hij de Jeffrey Thomas Award, een prijs voor jong talent in het domein van oude muziek. Bij het Orchestra of the Age of Enlightenment werd hij ‘rising star’ voor de seizoenen 2019/20 en 2020/21. Als solist vertolkte Guy Cutting bij het Orchestra of the Age of Enlightenment, het Monteverdi Choir, de Academy of Ancient Music, het Gabrieli Consort, het Swedish Baroque Orchestra, de Nederlandse Bachvereniging, Voces Tallinn en Le Concert Lorrain. Hierbij zong hij onder leiding van dirigenten zoals John Eliot Gardiner, Jos van Veldhoven, Christoph Prégardien, Kristian Bezuidenhout, Stephan MacLeod, Laurence Cummings, Paul McCreesh, Marcus Creed en Risto Joost. Naast zijn solocarrière maakt de tenor ook deel uit van het Damask Vocal Quartet, dat zich toelegt op kamermuziek uit de negentiende en twintigste eeuw.

 

Johannes Kammler, bas

Johannes Kammler is een van de meest veelbelovende Duitse baritons van zijn generatie en is internationaal even geroemd voor zijn interpretaties van het opera-, lied- en concertrepertoire. In maart 2019 werd hij uitgenodigd door Rolando Villazón en ZDF/ARTE om op te treden in het televisieprogramma Stars Von Morgen in Berlijn. Hij is vast verbonden in Stuttgart maar daarnaast treedt Kammler regelmatig op overal in Europa. Hij werd geboren in Augsburg en kreeg zijn eerste muzikale opleiding bij de Augsburger Domsingknaben. Later studeerde hij zang in o.a. Freiburg im Breisgau, Toronto en aan de Guildhall in Londen. Johannes Kammler was finalist en prijswinnaar van de internationale zangwedstrijden Neue Stimmen en Operalia.

Ich, elender Mensch, BWV 48 (1723)

1. Chorus

Ich elender Mensch,

wer wird mich erlösen

vom Leibe dieses Todes?

 

2. Recitativo (alt)

O Schmerz, o Elend, so mich trifft,

indem der Sünden Gift

bei mir in Brust und Adern wütet:

Die Welt wird mir

ein Siech- und Sterbehaus,

der Leib muß seine Plagen

bis zu dem Grabe mit sich tragen.

Allein die Seele fühlet den stärksten Gift,

damit sie angestecket;

drum, wenn der Schmerz

den Leib des Todes trifft,

wenn ihr der Kreuzkelch

bitter schmecket,

so treibt er ihr ein brünstig Seufzen aus.

 

3. Chorus

Solls ja so sein,

daß Straf und Pein

auf Sünde folgen müssen,

so fahr hie fort

und schone dort

und laß mich hie wohl büßen.

 

4. Aria (alt)

Ach, lege das Sodom der sündlichen Glieder,

wofern es dein Wille, zerstöret darnieder!

Nur schone der Seele und mache sie rein,

um vor dir ein heiliges Zion zu sein.

 

5. Recitativo (tenor)

Hier aber tut des Heilands Hand

auch unter denen Toten Wunder.

Scheint deine Seele gleich erstorben,

der Leib geschwächt und ganz verdorben,

doch wird uns Jesu Kraft bekannt.

Er weiß im geistlich Schwachen

den Leib gesund, die Seele stark zu machen.

 

6. Aria (tenor)

Vergibt mir Jesus meine Sünden,

so wird mir Leib und Seel gesund.

Er kann die Toten lebend machen

und zeigt sich kräftig in den Schwachen;

er hält den längst geschloßnen Bund,

daß wir im Glauben Hilfe finden.

 

7. Chorale

Herr Jesu Christ, einiger Trost,

zu dir will ich mich wenden;

mein Herzleid ist dir wohl bewußt,

du kannst und wirst es enden.

In deinen Willen seis gestellt,

machs, lieber Gott, wie dirs gefällt:

Dein bin und will ich bleiben.

 

Nimm von uns, Herr, du treuer Gott, BWV 101 (1724)

1. Chorus

Nimm von uns, Herr, du treuer Gott,

die schwere Straf und große Not,

die wir mit Sünden ohne Zahl

verdienet haben allzumal.

Behüt für Krieg und teurer Zeit,

für Seuchen, Feur und großem Leid!

 

2. Aria (tenor)

Handle nicht nach deinen Rechten

mit uns bösen Sündenknechten,

laß das Schwert der Feinde ruhn!

Höchster, höre unser Flehen,

daß wir nicht durch sündlich

Tun wie Jerusalem vergehen!

 

3. Recitativo (sopraan)

Ach! Herr Gott, durch die Treue dein

wird unser Land in Frieden und Ruhe sein.

Wenn uns ein Unglückswetter droht,

so rufen wir,

barmherziger Gott, zu dir

in solcher Not:

mit Trost und Rettung uns erschein!

Du kannst dem feindlichen Zerstören

durch deine Macht und Hilfe wehren.

Beweis an uns deine große Gnad

und straf uns nicht auf frischer Tat,

wenn unsre Füsse wanken wollten

und wir aus Schwachheit straucheln sollten.

Wohn uns mit deiner Güte bei

und gib, dass wir

nur nach dem Guten streben,

damit allhier und auch in jenem Leben

dein Zorn und Grimm fern von uns sei!

 

4. Aria (bas)

Warum willst du so zornig sein?

Es schlagen deines Eifers Flammen

schon über unserm Haupt zusammen.

Ach, stelle doch die Strafen ein

und trag aus väterlicher Huld

mit unserm schwachen Fleisch Geduld!

 

5. Recitativo (tenor)

Die Sünd hat uns verderbet sehr.

So müssen auch die Frömmsten sagen

und mit betränten Augen klagen:

Der Teufel plagt uns noch viel mehr.

Ja, dieser böse Geist,

der schon von Anbeginn ein Mörder heißt,

sucht uns um unser Heil zu bringen

und als ein Löwe zu verschlingen.

Die Welt, auch unser Fleisch und Blut

uns allezeit verführen tut.

Wir treffen hier auf dieser schmalen Bahn

sehr viele Hindernis im Guten an.

Solch Elend kennst du, Herr, allein:

hilf, Helfer, hilf uns Schwachen,

du kannst uns stärker machen!

Ach, lass uns dir befohlen sein.

 

6. Aria (sopraan, alt)

Gedenk an Jesu bittern Tod!

Nimm, Vater, deines Sohnes Schmerzen

und seiner Wunden Pein zu Herzen!

Die sind ja für die ganze Welt

die Zahlung und das Lösegeld;

erzeig auch mir zu aller Zeit,

barmherzger Gott, Barmherzigkeit!

Ich seufze stets in meiner Not:

Gedenk an Jesu bittern Tod!

 

7. Chorale

Leit uns mit deiner rechten

Hand und segne unser Stadt und Land;

gib uns allzeit dein heilges Wort,

behüt für's Teufels List und Mord;

verleih ein selges Stündelein,

auf dass wir ewig bei dir sein.

 

Missa brevis en sol mineur, BWV 235 (1738/9)

1. Chorus

Kyrie eleison,

Christe eleison,

Kyrie eleison

 

2. Chorus

Gloria in excelsis Deo,

et in terra pax

hominibus bonae voluntatis.

Laudamus te, benedicimus te,

adoramus te, glorificamus te.

 

3. Aria (bas)

Gratias agimus tibi

propter magnam gloriam tuam.

Domine Deus, Rex coelestis,

Deus Pater omnipotens,

 

4. Aria (alt)

Domine Fili unigenite Jesu Christe,

Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris.

Qui tollis peccata mundi,

miserere nobis,

 

5. Aria (tenor)

Qui tollis peccata mundi,

miserere nobis,

suscipe deprecationem nostram.

Qui sedes ad dexteram Patris,

miserere nobis.

Quoniam tu solus sanctus,

tu solus Dominus,

tu solus altissimus Jesu Christe.

 

6. Chorus

Cum sancto Spiritu

in gloria Dei Patris, amen.