Arcadi Volodos

Zowel Franz Schubert als Robert Schumann kenden in hun leven hoge pieken en diepe dalen. Beiden stierven op jonge leeftijd: Schubert begon al in zijn twintiger jaren te sukkelen met zijn gezondheid en verloor de strijd met zijn ziekte op zijn 31ste. Schumann werd dan weer zijn hele leven geplaagd met depressies en angstvisioenen. In 1854 werd hij ontoerekeningsvatbaar verklaard na een zelfmoordpoging en in een instelling opgenomen. Hij overleed er in 1856 op zijn 46ste, totaal geïsoleerd. Muziek was zowel voor Schubert als Schumann de belangrijkste uitlaatklep om hun zorgen, emoties, hoop en verlangens in te verwerken. Voor zijn recital kiest Arcadi Volodos enkele pianowerken uit die getuigen van invloedrijke gebeurtenissen in de korte levens van beide componisten.

Hoop op beterschap

De Sonate nr. 17 in re groot, D. 850 dateert van mei 1825. Het is een van de laatste periodes in het leven van Franz Schubert (1797-1828) dat het even iets beter gaat met zijn gezondheid. In de hoop om verder aan te sterken, plant hij die zomer een reis van enkele weken naar de Oostenrijkse kuuroorden Gmunden en Gastein, met uitstappen naar de steden Linz en Salzburg. Schubert reist samen met zijn goede vriend en bariton Michael Vogl. Hoewel hij in een brief schrijft dat hij zich in de kuuroorden “gevangen” voelt door “de ongelooflijk hoge rotswanden... en de beangstigende ravijnen”, ligt de reis ook aan de basis van enkele nieuwe composities. Enerzijds ontmoet Schubert in het kuuroord Gastein de dichter en aartsbisschop Johann Ladislaus Pyrker, van wie hij tijdens zijn verblijf twee gedichten toonzet. Anderzijds inspireren de spectaculaire berglandschappen, groene valleien en bergmeren hem tot het schrijven van zijn Grosse Sinfonie in do groot, D. 944, en de Sonate in re groot, D. 850, de pianosonate die vanavond op het programma staat van Volodos.

Als er één gevoel is dat het openingsdeel Allegro vivace van de Sonate in re groot kenmerkt, dan is het wel vrolijkheid. Zoals in een gebruikelijke sonatevorm contrasteert Schubert doorheen het deel twee thema’s met elkaar. Maar terwijl een tweede thema volgens de traditie meer intiem en lyrisch zou moeten zijn in vergelijking met het eerste, introduceert hij in dit werk twee heel opgewekte thema’s die zich kenmerken door ofwel grootse akkoorden en snelle loopjes (thema 1) ofwel grote sextsprongen en gepunteerde ritmes (thema 2). Beide thema’s zetten de toon voor dit onstuimige, soms zelfs triomfantelijke eerste deel. Het tweede deel Con moto is lyrisch en ontroerend. De aanduiding “con moto” verwijst naar de muziek die nu eens vloeiend en smachtend, dan weer hartstochtelijk en krachtig is. Maar ook verwijst de aanduiding naar de snelle dynamische veranderingen (van pianissimo tot fortissimo), de ritmische onvoorspelbaarheid en improvisatorische omspelingen van de melodieën. In het daaropvolgende Scherzo duiken opnieuw de gepunteerde ritmes van het openingsdeel op. De muziek is speels, en Schubert lijkt deze speelsheid verder te zetten in het afsluitende Rondo. Dit slotdeel opent namelijk op bedrieglijk eenvoudige wijze, als met een kinderliedje. De luchtige melodie maakt echter in de contrasterende episodes al snel plaats voor virtuoze passages en gedurfde harmonische modulaties. Schubert voltooit de sonate nog tijdens zijn verblijf in het kuuroord Gastein. Het is de reden voor de bijnaam “Gasteiner” van de sonate. Tegelijkertijd is zijn verblijf in Gastein, gelegen tussen de bergen, de sleutel tot de interpretatie van de muziek: een werk van symfonische omvang met majestueuze en hartstochtelijke climaxen die afwisselen met een elegante en bevrijdende lyriek waarmee ook deze grootse sonate eindigt.

Een dromerige terugblik

Robert Schumann (1810-1856) schrijft de beroemde pianocyclus Kinderszenen op zijn 28ste in 1838 als een muzikaal geschenk aan zijn verloofde Clara Wieck: “Het komt misschien omdat je ooit tegen me zei dat ik net als een kind ben. Hoe dan ook, het inspireert me tot het schrijven van dertig korte en grappige werkjes, waaruit ik er twaalf heb gekozen die ik Kinderszenen heb genoemd. Je zal ze graag spelen, hoewel ze niet zo virtuoos zijn...”. Uiteindelijk kiest hij dertien van de delen voor Kinderszenen, op. 15. De resterende ongebruikte werkjes publiceert hij later als de Bunte Blätter, op. 99 en Albumblätter, op. 124. Ondanks de suggestieve titel is de bundel Kinderszenen niet bedoeld voor kinderen. Hij draagt ze op aan Clara om ze uit te voeren: “Je moet vergeten dat je een virtuoos bent. Alles vind je terug in deze werkjes, maar tegelijk zijn ze ook vederlicht.” Kinderszenen is een dromerige terugblik op de kindertijd door “een groot kind”, zoals Schumann het omschrijft. Elk van de delen is ingenieus in zijn eenvoud en poëtisch, terwijl de karakters van de delen uiterst divers zijn: van uiterst uitbundig (Ritter vom Steckenpferd) of blijmoedig (Hasche-Mann), tot ontroerend (Bittendes Kind) of berustend (Kind im Einschlummern). Het centrale deel Träumerei is het meest bekende werkje van de bundel. Het deel verklankt perfect het verlangen van Schumann om “een aandenken voor mensen die volwassen zijn geworden” te schrijven.

Een muzikale boodschap

Net als de Kinderszenen dateert de Fantasie in do groot, op. 17 van de periode van Schumanns verloving met Clara Wieck. Hij schrijft het werk in 1836, op een moment dat Friedrich Wieck, de vader van Clara en Schumanns pianoleraar, zich openlijk verzet tegen de relatie. Dat jaar verbiedt hij het jonge koppel uitdrukkelijk om elkaar nog te zien. Schumann drukt al zijn frustraties en verlangens uit in zijn Fantasie en schrijft in het voorjaar van 1836 aan Clara: "Het eerste deel [van de Fantasie] is het meest hartstochtelijke dat ik ooit heb gecomponeerd. Het is een diepe klaagzang voor jou”. Hij noemt het deel “Ruïnes” en voltooit datzelfde jaar nog de twee andere delen “Trofeeën” en “Palmen” om er een driedelige sonate naar het voorbeeld van Beethoven van te maken. Want, dat is zijn wens, de opbrengst van het werk moet gedoneerd worden aan de bouw van een Beethoven-monument in Bonn waarvoor Franz Liszt op dat moment geld aan het inzamelen is. Op vraag van uitgever Breitkopf & Härtel moet hij zijn plannen echter wat aanpassen. Hij hernoemt het werk in 1837 tot “Fantasie” en laat de titels van de delen weg. Aan Clara schrijft hij: “Je kan de fantasie alleen begrijpen als je terugdenkt aan de ongelukkige zomer van 1836. Tegenwoordig heb ik geen reden meer om zulke ongelukkige en melancholieke muziek te componeren.” Wanneer Clara echter de muziek in handen krijgt schrijft ze extatisch terug: “Gisteren ontving ik je prachtige fantasie – vandaag ben ik nog steeds in trance. Terwijl ik het werk doorspeelde werd ik onwillekeurig naar het raam gelokt en had ik zin om naar buiten te springen om de prachtige lentebloemen te omhelzen”. Het eerste deel Durchaus fantastisch und leidenschaftlich vorzutragen; Im Legenden-Ton is hartstochtelijk – zoals het een onvoorspelbare fantasie betaamt –, en komt pas tot rust naar het slot van het deel toe, wanneer Schumann een citaat uit Beethovens liederencyclus An die ferne Geliebte introduceert: een knipoog naar Clara waar hij bij het schrijven van het deel van gescheiden is. Het tweede deel Mäßig. Durchaus energisch is een extroverte mars die zich kenmerkt door grandioze akkoorden en contrasterende episoden vol virtuoze uitdagingen voor de pianist. De Fantasie sluit af met het traag deel Langsam getragen. Durchweg leise zu halten. In deze ingetogen muziek drukt Schumann zijn verzuchtingen en pijnlijke verlangens uit die geleidelijk aan uitmonden in een poëtische en nobele uiting van triomf. Het werk is dan ook Schumanns muzikale boodschap aan zijn toekomstige vrouw: zijn liefde voor haar zal overwinnen. Na een lange rechtszaak trouwt het koppel uiteindelijk in 1840 zonder toestemming van Friedrich Wieck. Het is de start van de gelukkigste jaren uit Schumanns leven.