een gesprek met Patrick Leterme | Aimez-vous Schönberg ?

Dit jaar vieren we de 150ste verjaardag van Arnold Schönberg, de ideale gelegenheid om een nieuw licht te werpen op deze baanbrekende componist uit de twintigste eeuw. Was hij een radicaal vernieuwer of bleef hij net trouw aan de Duitse romantiek? We ontdekken de vele facetten van Schönbergs oeuvre in een gesprek met Patrick Leterme.

Je bent al jaren actief als componist, muzikaal directeur en pianist. Je staat er ook om bekend klassieke muziek toegankelijk te maken voor een breed publiek, zoals je deed in de reeks Je Sais Pas Vous voor Musiq3. Wanneer ontdekte je het werk van Schönberg voor het eerst?

Ik studeerde in de jaren 2000 aan het conservatorium en kwam daar voor het eerst in aanraking met Schönberg. Het eerste wat ik leerde was het nieuw compositiesysteem dat hij had bedacht: de dodecafonie (twaalftoonsmuziek of -techniek). Schönberg had het imago van een theoretisch musicus. Dit theoretische aspect en technische systeem maskeerden veel andere elementen, zoals de expressieve kant van zijn muziek. Zijn leerlingen Anton Webern en Alban Berg beweerden dat hij een componist was van de twaalftoonstechniek, en Schönberg maakte deel uit van de Tweede Weense School. Zoals zo vaak ontsnapt het lot van artistiek werk aan de maker ervan.

Wat houdt de dodecafonie in? Hoe zou je het uitleggen aan mensen zonder muzikale opleiding?

Het dodecafonische systeem hecht even veel belang aan alle twaalf noten van het westerse systeem (van do tot si, inclusief de zwarte toetsen van de piano). De componist moet dus alle twaalf noten gebruiken voordat hij er een kan hergebruiken in zijn compositie. Dit om te breken met het tonale systeem (waarin één toon, de tonica, belangrijker is dan de andere), de universele muzikale grammatica in die tijd. Het is alsof een schilder zou beslissen om elke primaire kleur op hetzelfde oppervlak van het doek te gebruiken, in dezelfde verhoudingen. Of als een schrijver die elke klinker hetzelfde aantal keren zou gebruiken in een roman. Het is een technisch proces.

Schönberg nam deze regel over voor de keuze van noten, maar wat betreft de andere parameters was hij nog steeds erg romantisch. Hij construeerde zijn muzikale frasen zoals men ze aan het eind van de 19de eeuw nog componeerde. De dodecafonie is eenvoudig in theorie om uit te voeren, maar om een muzikaal interessant werk te componeren, heb je een serieuze muzikale bagage nodig. En nog meer talent en genialiteit.

Schönberg geloofde dat hij met de dodecafonie de problemen had opgelost in de Duitse muzikale traditie, maar het had niet de impact die hij had gehoopt op de luisteraar. Daarvoor was het te conceptueel en technisch. Maar in welk opzicht was zijn aanpak wel vruchtbaar?

Toen ik opnieuw naar Schönbergs werken luisterde en nadacht over zijn erfenis, veranderde mijn visie pas echt toen ik begreep wat hij heeft bijgedragen aan de muziekgeschiedenis. De generatie na Schönberg, onder leiding van Pierre Boulez, ontwikkelde het serialisme door het principe van de twaalftoonsreeks uit te breiden naar alle muzikale parameters (dynamiek, toonduur, etc.). Door velen werd dit beschouwd als een doodlopende straat.

Latere generaties reageerden tegen deze stroming door terug te keren naar eenvoudigere muzikale principes. Het Amerikaanse minimalisme en het spectralisme, vanaf de jaren '60 en '70 misschien wel de belangrijkste muziekstijlen in Europa en de Verenigde Staten, waren allebei een reactie op Schönbergs nalatenschap. Maar de twaalftoonstechniek was wel een noodzakelijke stap om te breken met tonale muziek. Het is moeilijk om ons voor te stellen dat het minimalisme en spectralisme (ook geen tonale muziek) zouden zijn ontstaan door zich rechtstreeks te verzetten tegen de Romantische muziek.

Aan de andere kant was Schönberg niet vruchtbaar in zijn opzet. Hij geloofde namelijk dat hij het muzikaal gehoor kon transformeren en dat mensen op een dag twaalftoonsmelodieën op straat zouden fluiten. Dat was zijn droom.

Schönbergs werk ontwikkelde zich in een tijd waarin vernieuwing in alle kunsten opkwam, vooral in steden als Berlijn, Wenen, Parijs en Brussel. Invloeden uit de literatuur, schilderkunst, muziek en architectuur smolten samen tot een nieuwe artistieke taal.

Schönberg bracht zijn hele carrière door in hoofdsteden. In deze steden doorkruiste een zoektocht naar expressie de schilderkunst, architectuur, literatuur en muziek. Het was een ware stadscultuur, zonder verwijzing naar het platteland.

Het ontstaan van cabaret in die tijd is een weerspiegeling van die stadscultuur. Het is stedelijke, vleselijke muziek die allerlei kunstvormen vermengt. Schönberg was eveneens muzikaal leider van het eerste Duitse cabaret, Überbrettl, in Berlijn.

Die context komt sterk naar voren in zijn werk Pierrot lunaire: een mengeling van onder meer cabaret, poëzie en symbolisme. De eerste regel van Pierrot lunaire is "Den Wein, den man mit Augen trinkt" (De wijn, die je met ogen drinkt), wat de symbolistische poëzie perfect samenvat. Het toont Schönbergs verlangen naar kleur en expressie.

Hij werd niet alleen beïnvloed door verschillende kunstvormen, maar was ook zelf amateurschilder. Zijn schilderijen maakten indruk op kunstenaars als Wassily Kandinsky, Franz Marc en Oskar Kokoschka. Hoe verhoudt zijn schilderkunst zich volgens jou tot zijn muzikale composities?

Toen ik naar zijn schilderijen keek, voelde ik dat hij vrijer is wanneer hij schildert. Hij is vrijer omdat hij geen carrière probeert te maken met zijn schilderijen. Ze laten een gepassioneerd, romantisch persoon zien met veel pathos. Dit is ook aanwezig in zijn muziek, maar enigszins versluierd door zijn theorie. Een dergelijke vrijheid is te horen in vroege werken als Kammersymfonie nr. 1 en Verklärte Nacht.

Beide werken Pierrot lunaire en Verklärte Nacht, op. 4 worden uitgevoerd door Brussels Philharmonic tijdens het festival. Wat is er zo bijzonder aan Verklärte Nacht?

Verklärte Nacht laat Schönbergs gepassioneerde, romantische kant zien. Het werk is gebaseerd op een gedicht van Richard Dehmel over een vrouw die aan haar minnaar onthult dat ze zwanger is van een andere man. De minnaar besluit het kind als het zijne te accepteren. Schönberg componeerde deze programmamuziek voor een strijksextet, wat vrij ongebruikelijk is voor het genre (tijdens het festival hoor je de versie voor orkest, n.v.d.r.).

In dit werk wilde Schönberg de twee hoofdrolspelers van het hevigste muzikale dispuut van die tijd met elkaar verzoenen: Johannes Brahms en Richard Wagner. Hierin verzoent hij Wagners vuur en nieuwe akkoorden met Brahms' architectonische meesterschap.

Bariton Samuel Hasselhorn en Julien Libeer brengen dan weer het werk Das Buch der Hängenden Gärten, op. 15.

Dit werk neemt ons mee naar een symbolisch rijk dat bijna abstract is. Hoewel er een verhaal is, worden we overweldigd door de kleuren zonder dat we de verhaallijn echt kunnen volgen. Expressie wordt belangrijker dan de gebeurtenissen. Hoewel Schönberg niet vertrouwt op traditionele akkoorden, voel je zijn gepassioneerde, lyrische en romantische kant.

We vieren dit jaar de 150ste geboortedag van Schönberg. Waarom is het belangrijk om een festival te wijden aan deze componist?

We hebben nu genoeg afstand om Schönberg in een ander licht te gaan zien. Het esthetische conflict was in Schönbergs tijd zo groot dat het lang duurde voordat we de dingen vanuit een ander perspectief konden zien. Ik heb de indruk dat de verjaringstermijn intussen is verstreken. Breken met de tonaliteit is niet meer zo schokkend als toen. Nu kunnen we Schönbergs postuum imago deconstrueren en zijn oeuvre (her)ontdekken.

Het festivalprogramma bestrijkt het hele spectrum van zijn werk. Als je iemands leven wilt samenvatten, moet je het in zijn geheel laten zien. En het programma verbindt Schönberg opnieuw met wat hij wilde: een muzikale traditie verderzetten.

En zijn werken programmeren in Flagey, betekent ze presenteren in hun specifieke historische context (het gebouw Flagey werd ontworpen tijdens dezelfde periode als Schönbergs productieve jaren, n.v.d.r.). 

Interview door Hanna Karalic

Aimez-vous Schönberg? Laat je verrassen en formuleer je antwoord doorheen de ontdekkingen tijdens het festival, met een expositie en uitzonderlijke uitvoeringen van zijn werk.