Quatuor Modigliani

Programma

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), Divertimento in F, K. 138

Allegro
Andante
Presto

Mark-Anthony Turnage (°1960), Strijkkwartet “Split Apart”*

Compositie in vijf delen

Pyotr Ilyich Tchaikovsky (1840-1893), Strijkkwartet nr. 3 in es, op. 30**

Andante sostenuto – Allegro moderato
Allegretto vivo e scherzando
Andante funebre e doloroso, ma con moto
Finale: Allegro non troppo e risoluto

* Belgische première in opdracht van Flagey, Centro National de Difusión Madrid, Concertgebouw Amsterdam, Staatstheater Darmstadt & Musikverein Wien
** album preview (2022, Mirare) - recorded at Flagey

Toelichting

De eerste stappen van het strijkkwartet

Tijdens dit avondconcert toont Quatuor Modigliani ons de enorme evolutie die het strijkkwartetgenre heeft afgelegd sinds haar ontstaan in de 18^de eeuw. De muziek voor strijkkwartet was aanvankelijk bedoeld voor amateurmuzikanten waarbij een solistische eerste violist begeleid werd door de andere strijkers. Ook Joseph Haydns eerste strijkkwartetten (zijn Opus 1 en 2) getuigen daarvan. Haydn schreef deze kwartetten voor zijn goede vriend Baron Fürnberg die geregeld de parochiepriester, zijn rentmeester, Haydn en de amateurcellist Albrechtsberger bij hem thuis uitnodigde om samen te musiceren. In deze periode werden kwartetten nog vaak “divertimenti” genoemd, verwijzend naar het luchtige karakter van de muziek. Nog geen twintig jaar groeit het genre in de handen van Haydn uit tot één van de belangrijkste genres van de klassieke muziek. Sinds 1761 was de componist immers in dienst bij de rijke familie Esterházy en zijn broodheer, Prins Nikolaus, hield enorm van een meerstemmige schrijfstijl waarin elke stem evenwaardig was. Het inspireert Haydn tot het schrijven van meer complexe en serieuze kwartetten die niet meer bedoeld waren voor amateurmuzikanten. Doorslaggeven zijn de zes kwartetten uit zijn Opus 20 die hij in 1772 componeert en hem op slag beroemd maken als de eerste grootmeester van het klassieke strijkkwartet.

Divertimento

Nog volledig in de stijl van het divertimento is de muziek waarmee Quatuor Modigliani het concert opent. Wanneer Mozart in 1772 het werk uitgeeft is hij zich nog niet bewust van de vele vernieuwingen die Haydn datzelfde jaar introduceert in diens beruchte Opus 20. De titel “Divertimento” komt niet van hemzelf en in feite weten we nog steeds niet zeker of hij de muziek bedoeld heeft voor strijkkwartet of strijkorkest. Zijn Divertimento verwerkt immers zowel elementen van het strijkkwartetgenre (in de opeenvolging van de delen snel, langzaam, snel) als van het luchtige divertimento (waarbij de eerste violist de hoofdrol heeft in de snelle hoekdelen). Vermoedelijk schrijft Mozart de muziek al in 1771, tijdens een concertreis naar Milaan waar hij nauw in contact komt met de Italiaanse opera. De typische Italiaanse zangerigheid is alomtegenwoordig in de muziek.

Een aangrijpende hommage

Wanneer Mozart in 1773 vervolgens de strijkkwartetten van Haydn ontdekt en er zich tussen beide componisten een gezonde concurrentie ontwikkelt om het strijkkwartetgenre op een zo hoog mogelijk niveau te tillen, kan de reputatie van het genre niet meer stuk. Ook in de negentiende-eeuwse romantiek blijft het strijkkwartet een van de meest populaire genres waarin componisten hun meesterschap en ook hun diepste gevoelens verwerken. Een aangrijpend voorbeeld is het Derde Strijkkwartet dat de Russische componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski schrijft in 1876. Het kwartet is een hommage aan de overleden violist Ferdinand Laub. Laub was een goede vriend van Tsjaikovski, collega-docent aan het Conservatorium van Moskou en aanvoerder van het strijkkwartet dat Tsjaikovski’s eerste twee strijkkwartetten in première had gebracht. Tsjaikovski beschouwde Laub als "de beste violist van zijn tijd". Het kwartet opent met een ingetogen Andante sostenuto, de inleiding tot een sneller Allegro moderato dat het karakter heeft van een ‘valse triste’ met soms dramatische uitingen van verdriet. Het daaropvolgende dansachtige Allegretto vivo e scherzando verwijst door het polka-dansritme naar de Tsjechische afkomst van Laub. Maar hét centrale deel van Tsjaikovski’s hommage is toch wel het Andante funebre e doloroso, ma con moto, een dodenmars. Tsjaikovski is een meester in het schrijven van aangrijpende melodieën, en in dit derde deel trekt hij alle registers open. De hoofdrol van de eerste violist is een knipoog naar de violistencarrière van Laub, en de vele intense lyrische passages wisselen af met ingetogen koraal- en sacrale passages. In het slotdeel Allegro non troppo e risoluto keert Tsjaikovski terug naar de opgewekte en dansende sfeer van het tweede deel. Dit indrukwekkende strijkkwartet is dan ook niet alleen Tsjaikovski’s hommage aan zijn goede vriend, maar ook een krachtige ode aan het leven.

De maatschappij onder de loep

Even krachtig als de hommage van Tsjaikovski is het nieuwste strijkkwartet “Split Apart” dat de Engelse componist Mark-Anthony Turnage opdraagt aan het Quatuor Modigliani. Het kwartet vindt haar inspiratie in het Engelse referendum over de Brexit, en verklankt de emoties en het ongeloof van de componist bij het horen van het resultaat van de stemming. Elk van de vijf delen staat symbool voor een andere emotie. Zo wordt de onzekerheid van de componist in het eerste deel verklankt door solistische interacties van de eerste viool en fragiele speeltechnieken zoals pizzicato en col legno (de snaren van de strijkinstrumenten worden met het hout van de strijkstok bespeeld). De toenemende opwinding en onrust van Turnage uiten zich in het tweede beweging in een complexe dialoog van overlappende melodieën en motieven. Het snelle derde deel met haar soms explosieve uitbarstingen leidt vervolgens naar de vierde beweging waarin de melodie van de Ode aan de vreugde uit Beethovens Negende Symfonie, het Europese volkslied, “in flarden wordt gescheurd” door de melodie te vervormen en in stukken te knippen. Turnage eindigt zijn strijkkwartet met een kort en ingetogen slotdeel dat de moedeloosheid symboliseert over de situatie waarin zijn vaderland in is terecht gekomen.

De nieuwste creatie van Turnage met haar meer hedendaagse muziekstijl en complexere speeltechnieken toont ons dat het strijkkwartet nog steeds niets van haar actualiteit en intensiteit heeft verloren. Van een diverterend genre groeide het kwartet uit tot een genre waarin componisten hun meesterschap toonden, terwijl in de negentiende-eeuwse romantiek het een medium werd waarin ze hun diepste emoties verwerkten. In de twintigste en eenentwintigste eeuw voegen veel componisten aan het strijkkwartet nog een extra dimensie toe: Strijkkwartetten worden muziekwerken waarin de maatschappij onder de loep wordt genomen en in vraag gesteld, zoals Turnage in zijn nieuwe kwartet “Split Apart” dit op pakkende wijze doet.

Waldo Geuns

Het Quatuor Modigliani werd opgericht in 2003 en is een van de meest gerenommeerde strijkkwartetten van het moment. In het seizoen 2020/21 is het kwartet onder andere te horen op het SWR-festival in Schwetzingen, in de Elbphilharmonie in Hamburg, en staat er in maart 2021 een concerttournee op het programma naar de Verenigde Staten. Ook brengen ze dit seizoen de wereldcreatie van het Strijkkwartet "Split Apart" dat de Britse componist Mark-Anthony Turnage. Dit strijkkwartet dat de componist aan Quatuor Modigliani opdraagt brengt het kwartet onder andere in het Staatstheater Darmstadt, de Musikverein in Wenen, het Concertgebouw Amsterdam, Flagey in Brussel en de Pollackzaal in Montreal.

In 2011 stond het Quatuor Modigliani aan de basis van het Kamermuziekfestival Saint-Paul de Vence en sinds 2014 is het kwartet artistiek leider van de legendarische Rencontres Musicales d'Evian (waarmee het kwartet in de voetsporen treedt van Mstislav Rostropovitch). Sindsdien geldt het festival onder de gezamenlijke impuls van het Evian Resort en het Quatuor Modigliani opnieuw tot een van de belangrijkste Europese festivals.

Het kwartet besteedt veel aandacht aan het opleiden van jonge muzikanten. In 2016 werd het Atelier des Rencontres Musicales d'Evian opgericht en sinds 2017 verzorgt het kwartet een reeks masterclasses aan het Conservatoire National Supérieur de Musique de Paris. In 2020 neemt Quatuor Modigliani ook de artistieke leiding op zich van het Concours International de quatuors à cordes van Bordeaux en organiseert het kwartet in mei 2020 een week lang masterclasses, ontmoetingen en concerten met vier jonge, net afgestudeerde, Europese kwartetten.

De voorbije twaalf jaar heeft het kwartet een uitgebreide discografie opgebouwd bij het label Mirare. Hun opnames werden enthousiast onthaald door de internationale critici zoals hun album met het Octet van Schubert in samenwerking met onder andere met Sabine Meyer dat in april 2020 verscheen. Voor hun komende album met Tsjaikovski's Strijkkwartet nr. 3 en "Souvenir de Florence" werkte het kwartet samen met Veronika en Clemens Hagen. Dit album, dat wordt opgenomen in Flagey, zal worden uitgebracht tijdens het seizoen 2021/2022.

Het Quatuor Modigliani werd in 2003 opgericht en kende al snel internationaal bekendheid toen het kwartet de Eerste Prijzen won op de internationale wedstrijden van Eindhoven (2004), Vittorio Rimbotti van Florence (2005) en de prestigieuze Young Concert Artists Auditions in New York (2006). Het kwartet specialiseerde zich bij het Quatuor Ysaÿe, bij Walter Levin en György Kurtág, en werkte samen met het Artemis Quartet aan de Berlijnse Universität der Künste.

Het kwartet omringt zich geregeld met kamermuziekpartners zoals Sabine Meyer, Renaud Capuçon, Jean-Frédéric Neuburger, Beatrice Rana, Michel Dalberto, Augustin Dumay, Henri Demarquette, Gary Hoffman, Paul Meyer, Michel Portal, Gérard Caussé, of Daniel Müller-Schott.

Amaury Coeytaux speelt op een Guadagnini-viool uit 1773. Loïc Rio speelt op een Guadagnini-viool uit 1780. Laurent Marfaing speelt op een Mariani-altviool uit 1660. François Kieffer speelt op een cello van Matteo Goffriller "ex-Warburg" uit 1706.